پرسش:
چرا با وجودی که در آیه 187 سوره بقره (1)،فقط 3 چیز به عنوان مبطل روزه آمده است، برخی روایات(2)، موارد دیگری افزوده اند؟ آیا این روایات به دلیل تعارض با قرآن مردود نیست؟ آیا رساله های عملیه که گاهی تا 9 مبطل برای روزه ذکر کرده اند، بر خلاف روایات و قرآن فتوا داده اند؟
پاسخ:
رفع تعارض با توجه به مقام بیان آیه:
بین روایات با این آیه شریفه تعارضی در کار نیست. اگر آیه قصد شمردن تمام مبطلات را داشت و به اصطلاح در مقام حصر بود، تعارض برقرار می شد. اما آیه در مقام بیان جواز برخی امور است که قبل از آن در شبهای ماه مبارک رمضان، ممنوع بود.در آغاز نزول حكم روزه، مسلمانان تنها حق داشتند قبل از خواب شبانه، غذا بخورند، اگر کسی ابتدای شب می خوابید و سپس بیدار می شد، خوردن و آشاميدن بر او حرام بود. همچنین نزدیکی با همسران در روز و شب ماه رمضان مطلقاً حرام بود.(3) لذا آیه در مقام بیان حکم جدید است و منع های قبلی را برداشته و خوردن، نوشیدن و نزدیکی، در کل شب، جایز می شود. بنا بر این، اساسا آیه در صدد بیان مبطلات نیست چه برسد به اینکه در مقام حصر تمامی مبطلات در این سه مورد باشد.(4)
بیان این سه امر در لابلای مباحثی چون فلسفه ازدواج و روابط زناشویی، بیان برخی احکام اعتکاف، حرمت حدود الهی، هدف از وضع احکام و ... در آیه، قرینه دیگری است بر اینکه اینکه مقام، مقام برشمردن همه منهیات و مبطلات نیست. بنا بر این تفاصیل مبطلات را باید در روایات جست زیرا از موارد دیگری علاوه بر آنچه در آیه مذکور است، نهی فرموده اند، مانند نهی از ارتماس و فرو بردن تمام سر در آب. با این بیان، تصور تعارض بین آن دسته از روایات با این آیه هم اشتباه است.
بررسی روایات:
چون آیه در صدد برداشتن منع های قبلی و بیان جواز خوردن، نوشیدن و نزدیکی در شب می باشد، بنا بر این منطوق و صریح آیه، در باب جواز یا عدم جواز بقای بر جنابت تا اذان صبح، حکمی را به صراحت نفرموده و باید آن را از روایات و لوازم آیه به دست آورد.(5)
در برخی از روایات صحبت از جواز «تدخن به عود» (روشن کردن "عود" که دود آن بوی خوشی دارد) یا «دخول غبار» در حلق مطرح است.(6) بر همین اساس، اکثر مراجع تقلید دود یا غبار معمولی را مبطل نمی دانند، اما از آنجایی که در برخی روایات، از « بوییدن رایحه غلیظ» نهی کرده اند(7)، و از آن جا که احتمال دارد عرف غبار غلیظ یا دود غلیظ را که جرم قابل توجهی دارد، همانند ورود خوردنی و نوشیدنی به بدن محسوب کند و سیره متشرعه نیز بر پرهیز از آن بوده است، از این رو عده زیادی از فقها آن را جایز نمی دانند، همان طور که اماله را هم جایز نمی دانند.
تعداد مبطلات در روایات:
تعبیر برخی روایات، گویای حصر مبطلات در سه چیز است(8)، اما روایات دیگر، مواردی را اضافه بر این سه، آورده است، مثل روایاتی که از رایحه غلیظ نهی می کند. برخی مبطلات در روایت ذکر نشده اند اما ملاک خوردن یا نکاح بر ان صدق کند، مانند هر عملی غیر از رابطه زناشویی زوجین، که به خروج منی منجر شود. این امور نشان می دهد که آن دسته از روایات، در مقام حصر واقعی نیست. از این رو، همه مبطلات، یک جا، در یک روایت، و با تاکید بر حصر واقعی ذکر نشده است تا تعارضی بین آنها و دیگر روایات یا با رساله عملیه پیش آید. بنا بر این، بنا بر دیگر روایات، فقیه موظف است تا با تفریع و استنباط، مواردی را که ممکن است جزو مبطلات بوده و ملاکهای بیان شده، شامل آن می شود شناسایی کند، هر چند در روایات، به صراحت اسمی از آن برده نشده باشد.
بررسی روایات و تعارضات احتمالی بین آنها(9)، کار تخصصی فقیه است و باید به کتب مفصل فقهی مراجعه کرد.
نظرات علما:
در بررسی روایات و جمع بندی آنها، مبانی مختلفی وجود دارد. بنا بر این، اختلاف فقها در برخی از مبطلات، به معنی آن نیست که دیگران به روایت عمل نکرده اند یا بر خلاف قرآن فتوا داده اند. در مقام عمل، هر کس باید به مرجع تقلید خودش رجوع کند.
پی نوشت ها:
1. «أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفَا عَنْكُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الأسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ»؛ (در) شب روزه، نزديكى با زنانتان حلال گرديد. آنان براى شما پوششى هستند و شما (هم) براى آنان پوششى هستيد. خدا دانست كه شما به خودتان خيانت مى كرده ايد، پس بر شما برگشت و از شما درگذشت، پس اكنون در شب هاى ماه رمضان مى توانيد) با آنان همخوابگى كنيد، و آنچه را خدا براى شما مقرر داشته طلب كنيد، و بخوريد و بياشاميد تا فجر از سياهی شب نمايان گردد؛ سپس روزه را تا (فرا رسيدن) شب به اتمام رسانيد. و در حالى كه در مساجد معتکف هستيد با آنان همسران خود در نياميزيد. اينها حدود خداست. پس بدان ها نزديك نشويد. اين گونه خدا آيات خود را براى مردمان تبیین مى كند. باشد که تقوا پیشه کنند»، سوره بقره/ 187.
2. روایات در ضمن مطالب بررسی خواهد شد.
3. قمى، على بن ابراهيم، تفسير القمي، ج1، ص 66، 2جلد، دار الكتاب - ايران - قم، چاپ 3، 1363 ه.ش. و شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، ج10، ص113، ح 12993-4 - قم، چاپ: اول، 1409 ق.
4. توجه شود: اینکه خدا در آیه فرموده است «ما آیات و نشانه های خود را تبیین کردیم»، با اصطلاح اصولی «در مقام بیان نسبت به جزییات چیز خاصی بودن» متفاوت است.
5. «عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عليه السلام) الرَّجُلُ يُجْنِبُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ يَسْتَيْقِظُ ثُمَّ يَنَامُ حَتَّى يُصْبِحَ قَالَ يُتِمُّ صَوْمَهُ وَ يَقْضِي يَوْماً آخَرَ وَ إِنْ لَمْ يَسْتَيْقِظْ حَتَّى يُصْبِحَ أَتَمَّ يَوْمَهُ وَ جَازَ لَهُ»، تهذيب الأحكام، ج4، ص، 211، ح 612-19.
6. «عَنِ الرِّضَا (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّائِمِ يَتَدَخَّنُ بِعُودٍ أَوْ بِغَيْرِ ذَلِكَ فَيَدْخُلُ الدُّخْنَةُ فِي حَلْقِهِ فَقَالَ جَائِزٌ لَا بَأْسَ بِهِ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّائِمِ يَدْخُلُ الْغُبَارُ فِي حَلْقِهِ قَالَ لَا بَأْسَ»، تهذيب الأحكام، ج4، ص 325.
7. «سُلَيْمَانُ بْنُ حَفْصٍ الْمَرْوَزِيُّ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ إِذَا تَمَضْمَضَ الصَّائِمُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ أَوِ اسْتَنْشَقَ مُتَعَمِّداً أَوْ شَمَّ رَائِحَةً غَلِيظَةً أَوْ كَنَسَ بَيْتاً فَدَخَلَ فِي أَنْفِهِ أَوْ حَلْقِهِ غُبَارٌ فَعَلَيْهِ صَوْمُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ فَإِنَّ ذَلِكَ لَهُ فِطْرٌ مِثْلُ الْأَكْلِ وَ الشُّرْبِ وَ النِّكَاحِ»، تهذيب الأحكام؛ ج4، ص: 214، ح 621-28.
8. «لَا يَضُرُّ الصَّائِمَ مَا صَنَعَ إِذَا اجْتَنَبَ ثَلَاثَ خِصَالٍ: الطَّعَامَ وَ الشَّرَابَ وَ النِّسَاءَ وَ الِارْتِمَاسَ فِي الْمَاءِ»، تهذيب الأحكام ج4، ص189، ح 535- 2،
9. «قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلٌ صَائِمٌ ارْتَمَسَ فِي الْمَاءِ مُتَعَمِّداً أَ عَلَيْهِ قَضَاءُ ذَلِكَ الْيَوْمِ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ قَضَاءٌ وَ لَا يَعُودَنَّ»، تهذيب الأحكام، ج4، ص 210. و یا «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يُصَلِّي صَلَاةَ اللَّيْلِ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ يُجْنِبُ ثُمَّ يُؤَخِّرُ الْغُسْلَ مُتَعَمِّداً حَتَّى يَطْلُعَ الْفَجْرُ»، شیخ طوسى، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام، ج4، ص213 ح 620- 27، (تحقيق خرسان)، 10جلد، دار الكتب الإسلاميه - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
http://www.askdin.com/showthread.php?t=59298&p=993786&viewfull=1#post993786