آیا زندگی جبر است؟

پرسش:
گاهی ما در خواب وقایعی را می بینیم که بعدا در بیداری دقیقا اتفاق می افتند، حتی گفتگوهایی که در خواب دیده ایم نیز در آن بیداری تکرار میشوند، حالا این سوال ها مطرح میشود که:
1. آیا این دنیا (زندگی) قبلا اتفاق افتاده است و الان بار دیگر دارد برای ما پخش میشود؟
2. آیا زندگی جبر است؟ چون همان گفتگوها و رفتارهای در خواب اتفاق می افتد؟
3. اگه از قبل همه چیز معلوم است، این همه تلاش برای چیست؟
4. حالا که آنچه که در خواب دیده ایم برای ما در بیداری اتفاق افتاده، این یعنی ما در مسیر درست هستیم؟

پاسخ:
برای این چهار سوال باید به چهار پاسخ توجه بفرمایید:

پاسخ به سوال اول:
دراینکه این دنیا قبلا برای ما اتفاق نیفتاده شکی وجود ندارد، هم ادله عقلی و هم ادله نقلی تناسخ را به این معنا که ما روزی در این دنیا زندگی می کرده ایم، و بعد از مرگ دوباره به دنیا بازگشته ایم را رد می کنند.(1)

بنابراین ما یک بار بیشتر در دنیا زندگی نخواهیم کرد، و هرگز به آن باز نخواهیم گشت، اما اطلاع از آینده در گرو این نیست که ما حتما یک بار دیگر آن را زندگی کرده باشیم! بلکه ممکن است در قالب خواب یا حتی بیداری از آینده آگاه شویم، خوابی که شما هم اشاره کردید از همین نمونه ها به شمار می رود، و یا مانند خواب معروفی که شیخ مفید دید که حضرت فاطمه(سلام الله علیها) امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) را نزد شیخ آورده و می گوید به آنها فقه بیاموز! صبح از خواب بیدار شده و سخت در فکر فرو رفته بود که این خواب یعنی چه؟! ناگهان دید مادر سید مرتضی و سید رضی دو پسرش را به محضر شیخ آورده و گفت: شیخ به اینها فقه بیاموز و آن دو پسر هر دو از علمای بزرگ شیعه شدند.
حالا ممکن است این اگاهی از آینده گاهی خیلی شفاف اتفاق بیفتد، و گاهی با ابهام، مصادیق متعددی دارد می توانید به کتاب رویاهای صادقه نوشته آقای علی نظری منفرد مراجعه کنید.

پاسخ به سوال دوم:
اطلاع از آینده هرگز موجب جبر نمیشود، چون این علم علتِ آن واقعه نیست، تا بگوییم پس نقش اختیار خود آن شخص چه میشود؟! بلکه این علم از جهت علم به علت، است که حاصل میشود، چون علم به علت، موجب علم به معلول میشود(2) مثلا فرض کنید شما می دانید که دوستتان از لباس آبی آستین بلند خیلی خوشش می آید، طبیعتا می توانید رفتار او را پیش بینی کنید، و موقع خرید لباس از قبل میدانید که چه لباسی انتخاب خواهد کرد، اما این آگاهی پیشینی شما موجب جبر او نمیشود، چون شما به علت انتخابِ او علم دارید، نه اینکه علمِ شما علتِ انتخاب او باشد.

مثل اینکه یک منجّم پیش بینی می کند در دو سال دیگر در فلان ساعت خورشید گرفتگی رخ خواهد داد، این علم او موجب کسوف نشده، بلکه او به خاطر آگاهی از علتِ این واقعه، توانسته معلول را پیش بینی کند و از آن آگاه شود.

یا مثل معلمی که به شاگردش می گوید تو آخر ترم نمره نمی آوری، علم معلم موجب نمره نیاوردن آن شاگرد نمیشود، بلکه معلم به خاطر آگاهی از علت این مسئله، یعنی درس نخواندن آن شاگرد است که چنین مسئله ای را پیش بینی میکند.

پاسخ به سوال سوم:
این که خداوند از سرنوشت همه ی انسان ها آگاه است و می تواند بخشی از آن را در خواب به انسان ها نشان دهد موجب این نمیشود که تلاش انسان بی معنا شود! چون این علم خداوند مقید به تلاش انسان است.
فرض کنید شما می دانید که امسال کریستیانو رونالدو بهترین بازیکن جهان میشود، روشن است که این علم شما مقیّد به تلاش خود اوست، یعنی می گویید او به خاطر تلاشش امسال بهترین بازیکن جهان خواهد شد.

خداوند هم به تلاش انسان ها علم دارد، و می داند که چه انسان هایی تلاش کرده و به چه جاهایی می رسند، و چه انسان هایی تلاش نکرده و به جایی نمیرسند.
این تلاش است که آنها را به قله ها می رساند، نه علم! علم فقط آگاهی نسبت به این تلاش ها و به ثمر رسیدن آنهاست. دقت کنید، علم علت نیست، علم حکایت کننده از علت و معلول است.

مثل اینکه شما می دانید پدرتان مثلا هر روز ساعت 2 بعد از ظهر به خانه می آید، خب این را شما می دانید اما رسیدن پدرتان در ساعت 2 بعدازظهر در گرو حرکت و تلاش خود اوست، ولی چون شما علم دارید که پدرتان ساعت یک و نیم کارش به پایان میرسد و جای دیگری هم کاری ندارد و حدود نیم ساعت تا خانه بیشتر راه نیست، میدانید که 2 به خانه میرسد، یعنی علم شما هیچ نقشی در رسیدن پدرتان به خانه ندارد، صرف آگاهی است، علتِ این رسیدن، تلاش و حرکت خود پدرتان است.

پاسخ به سوال چهارم:
خواب غیر معصومین هیچ گونه حجیتی ندارد، یعنی نه نشان دهنده درستی مسیر است، و نه نشان دهنده اشتباه بودنِ آن! امام صادق(علیه السلام) نیز در روایتی فرموده اند:
«َإِنَّ دِينَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَعَزُّ مِنْ أَنْ يُرَى فِي النَّوْمِ»؛ به درستی که دین خدا عزیزتر از آن است که در خواب دیده شود.(3)

بنابراین هرگز کسی نمی تواند در خواب رضایت یا عدم رضایت خداوند نسبت به یک رفتار را برداشت کند.
اینکه انسان آینده را در خواب ببیند صرفا از آینده آگاه شده و هرگز دلالتی بر این ندارد که آنچه که در خواب دیده و محقق شده به حق بوده، یا به ناحق! بلکه فقط یک اطلاع رسانی در خصوص آینده است.

پی نوشت ها:
1. برای اطلاع بیشتر به این آدرس ها مراجعه بفرمایید:
http://www.askdin.com/showthread.php?t=52629&p=756899#post756899
http://www.askdin.com/showthread.php?t=57680&p=905695#post905695
2. سبحانی، جعفر، الالهیات، المركز العالمي للدراسات الإسلامية، قم، چاپ سوم، 1412ق، ج1، ص113.
3. کلینی، محمد، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم، 1407ق، ج3، ص482.
http://www.askdin.com/showthread.php?t=63379&p=994002&viewfull=1#post994002