آیا به ضمیر ناخودآگاه علم حضوری داریم؟

پرسش:
اگر نفس انسان مجرد بوده و به خود علم حضوری دارد پس چرا آن بُعدی که در روانشناسی از آن به «ضمیر ناخود آگاه» تعبیر میشود را به علم حضوری درک نمی کند؟ چطور میشود در نفس انسان چیزی باشد که قابل درک با علم حضوری نباشد؟
همچنین در حالت خواب انسان آگاهی خود را از دست میدهد در حالی که اگر ما برای نفس حالت غیر مادی قائل باشیم قاعدتا باید نفس با علم حضوری، خود را درک کند نه اینکه با تغییر رفتار مغز در حالت خواب این علم قطع شود.

پاسخ:
برای پاسخ به این دو سوال شما باید چند مقدمه عرض کنم:

مقدمه اول:
ابتدا باید درک شود که ضمیر ناخودآگاه چیست؛ فروید در خصوص ضمیر ناخودآگاه می گوید:
«ایده هایی در ذهنمان که نمی دانیم از کجا به ذهنمان رسیده اند، و با نتایج ذهنی ملازمند که نمی دانیم چطور به آنها رسیده ایم(1)
و نیز معتقد است:
«هر چیزی که در انسان سرکوب شود در ضمیر ناخودآگاه انسان میماند»(2)

بنابراین به نظر میرسد ضمیر ناخودآگاه «منِ» نهان انسان است که از عوامل مختلف اکتسابی یا غیر اکتسابی تشکیل شده است، و البته در دسترس و کنترل غیر مستقیم انسان است، چرا که اگر در دسترس تغییر و کنترل نمی بود این همه راهکارهای عملی روانشناسانه برای کنترل آن مطرح نمیگشت. پس انسان توان کنترل آن را دارد، منتهی دست یابی به آن روند خاص خود را می طلبد.
در هر صورت اینکه ضمیرناخودآگاه از سنخ دانسته هایی است که انسان دیگر به آنها توجه نمی کند و در لایه های زیرین آگاهی او مخفی شده است، یا از لایه های مخفی روان است که هویت او را تشکیل میدهد هر دو پاسخ دارد اما این پاسخ ها متفاوت خواهد بود که در ادامه به تفصیل از آنها بحث میکنیم.

مقدمه دوم:
نفس و بدن ترکیب اتحادی دارند(3) در ترکیب اتحادی اجزاء بعد از ترکیب تبدیل به یک موجودی واحد میشوند، بر خلاف ترکیب انضمامی مثل ترکیب اجزاء اتومبیل که هویت خودشان را حفظ کرده و فقط کنار هم قرار میگیرند. ترکیب نفس و بدن موجب تحقق موجودی به نام انسان میشود که یک حقیقت بیشتر ندارد.
نفس انسان اگرچه فاعل افعال انسان و ادراک کننده علوم انسان است اما تا زمانی که در پیوند با بدن است از بدن به عنوان ابزار استفاده میکند و محدودیت این ابزار موجب محدودیت در افعال نفس میشود، یعنی اگرچه روح برای دیدن نیاز به چشم ندارد، اما وقتی به بدن پیوند خورده و تبدیل به نفس انسانی شد برای دیدن نیاز به چشم دارد، برای شنیدن نیازمند به گوش است، برای تفکر نیازمند به مغز است، به همین خاطر اگر چشم آسیب ببیند، نفس اگرچه خودش سالم است اما ابزاری برای دیدن نداردو همینطور مغز اگر هر محدودیتی داشته باشد، و یا اگر آسیب ببیند طبیعتا نفس هم تحت تأثیر این محدودیت قرار خواهد گرفت.

مقدمه سوم:
علم امری مجرد از ماده است، و تجرد ملاک حضور است، لذا اگر موجودی مجرد تام باشد جهل و غفلت در او راه ندارد، و در مقابل این ماده است که موجب خفاء و جهل است.(4)


حال با روشن شدن این مقدمات به پاسخ به دو سوال شما می پردازیم:

پاسخ سوال اول:
بنابر دو تبیینی که میتوان از ضمیر ناخودآگاه داشت پاسخ اینچنین خواهد بود:

الف) غفلت و بی توجهی نفس
برخی در تبیین ضمیر ناخودآگاه اینطور مثال زده اند که انسان در ابتدا که رانندگی یاد می گیرد تمام حواسش به رانندگی است، یعنی ضمیر خودآگاهش کاملا به رانندگی و حواشی آن توجه دارد؛ اما وقتی چند سال رانندگی می کند دیگر در حین رانندگی به رانندگی توجهی ندارد، یعنی مدیریت رانندگی را به ضمیر ناخودآگاهش میسپارد و در نتیجه ضمیر خودآگاه آزاد میشود و میتواند به امور دیگر بپردازد، مثلا در حین رانندگی تلفن صحبت می کند، یا خوراکی چیزی میخورد، یا...!
خب اگر خود آگاهی یا ناخودآگاهی که به ضمیر انسان نسبت داده میشود این باشد، اینجا بحث علم نیست، بلکه بحث توجه است، به همین خاطر از آنجا که بحث علم با بحث غفلت قابل جمع است، ضمیر ناخودآگاه هم با علم حضوری قابل جمع است.
همانطور که انسان گرسنگی را با علم حضوری درک می کند اما اگر ناگهان گرگی دنبال او بیفتد گرسنگی اش را از یاد می برد.

ب) لایه های مخفی روان
احتمال دوم این است که بحث غفلت و توجه نیست، بلکه ضمیر ناخودآگاه در لایه های زیرین شخصیت انسان به گونه ای نهفته است که اصلا انسان حتی اگر توجه کند باز هم به آن علم نخواهد داشت؛ به عبارت دیگر ضمیر ناخودآگاه یعنی هویت پنهان انسان که از عوامل مختلف اکتسابی یا غیر اکتسابی شکل گرفته است.
اگر منظور این باشد باز هم با علم حضوری در تعارض نخواهد بود، چرا که:

اولا: این عدم آگاهی به روان انسان بر میگردد که نشأت گرفته از عوارض ارتباط نفس و بدن است، مانند سایر محدودیت های معرفتی انسان چون فراموشی، غفلت، و مانند آن که در انسان وجود دارد، از جانب گره خوردن نفس به این بدن است، یعنی از جانب بُعد مادی اوست، نه بُعد تجردی او!
مثلا انسان با اصابت ضربه ای به سرش ممکن است بسیاری از خاطراتش و حتی هویتش را هم فراموش کند اما این به خاطر اختلال در ابزار یعنی مغز است، نه روح! به همین خاطر ممکن است پس از مدتی این مشکل مرتفع شده و اطلاعاتش را دوباره بازیابد.
بنابراین با علم حضوری قابل جمع است، چرا که این محدودیت موجب شده است که ما به جزئیات روان خود علم حضوری نداشته باشیم، به خاطر مانعیّت خود بدن و روان که نشأت گرفته از این ارتباط نفس و بدن استو

ثانیا: ضمیر ناخودآگاه هویت روانی شکل گرفته از علل پیشینی است که انسان آن اثر را در خود دارد، اما علت آن را از یاد برده است، یعنی روان انسان تأثیرات علل پیشینی را در خود نگه می دارد اما خودِ آن علت به مرور زمان فراموش میشود.
مثلا شخصی که از کودکی از چیزی ترسانده شده باشد، اگر در بزرگسالی هم آن را ببیند نسبت به آن ترس خواهد داشت، یا حداقل نسبت به آن حس خوبی نخواهد داشت، اما علت آن را به یاد نمی آورد، لذا ما اینجا یک علم داریم و یک جهل! علم به معلول و جهل نسبت به علت! اینطور نیست که انسان به آنچه که علم حضوری دارد جهل داشته باشد.

پاسخ سوال دوم:
همانطور که گفته شد تا زمانی که نفس به بدن تعلق گرفته، کارآمدی آن در گرو سلامت ابزار است، به همین خاطر اگرچه نفس است که ادراک می کند اما این ادراک وابسته به ابزاری چون مغز است، به همین خاطر می گویند اگر مغز خسته یا خواب آلود باشد سطح یادگیری کاهش پیدا می کند، یا مثلا می گویند اگر کندور مصرف کنید موجب افزایش استعداد و یادگیری میشود، اینها از جهت تقویت ابزاری است که نفس با آنها علم می آموزد.
و این وابستگی هم فقط در علوم حصولی نیست، بلکه اختلالات مغزی حتی در آنچه که انسان حضورا درک می کند هم تأثیرگذار است، مثلا اینکه برخی به خاطر اختلالات عصبی گرسنگی را درک نمی کنند، یا میبینیم بیمارانی را که سالهاست نخوابیده اند! چون بالاخره تا در دنیا هستیم مغز ابزار نفس برای ادراک است.

بنابراین از آن جهت که مغز به عنوان ابزار نفس در حالت خواب، تقریبا در حالت نیمه هوشیاری قرار گرفته نفس ابزار لازم برای ادراک را از دست داده است، لذا نمی تواند خود را درک کند، مگر آنکه در قالب خواب ادراکی تحقق گیرد.
اما به محض اینکه اصل هوشیاری به او برگشت خود را درک خواهد کرد، چرا که علم حضوری به خود اولین علمی است که پیش از هر علمی برای انسان حاصل میشود؛ اینطور نیست که علم داشته باشد اما علم به خود نداشته باشد، اصلا علم ندارد که علم به خود داشته باشد، وقتی علمی در کار نیست طبیعتا علم به خود هم نخواهد بود؛ اما " اصلِ درک" که آمد "درکِ خود" هم خواهد آمد، و با خواب یا بیهوشی "اصلِ درک" که رفت "درکِ خود" هم موقتا خواهد رفت!

پی نوشت ها:
1. ضمیر ناخودآگاه، زیگموند فروید، ترجمه شهریار وقفی پور، فصلنامه ارغنون، بهار1382، شماره 21، ص134.
2. همان، ص133.
3. سبحانی جعفر، الالهیات، المركز العالمي للدراسات الإسلامية، قم، چاپ سوم، 1412ق، ج4، ص347.
4. ر.ک: طباطبایی، محمدحسین، نهایة الحکمة، موسسه امام خمینی(ره)، مرحله یازدهم.
http://www.askdin.com/showthread.php?t=62242&p=980317&viewfull=1#post980317