حیوانات چه حقوقی را در اسلام دارند؟

پرسش
حیوانات چه حقوقی را در اسلام دارند؟ و اگر کسی حقوق حیوانات را رعایت نکند در اسلام چه مجازاتی برای او در نظر گرفته شده است؟

پاسخ
برای پاسخ به این سوال باید سه نکته عرض کنم:

نکته اول:
سفارش اسلام در خصوص حقوق حیوانات یکی از تعالیم پررنگ این دین آسمانی است، که من به چند نمونه از این روایات اشاره می کنم:
«أَنَّ النَّبِيَّ ص أَبْصَرَ نَاقَةً مَعْقُولَةً وَ عَلَيْهَا جَهَازُهَا فَقَالَ أَيْنَ صَاحِبُهَا مُرُوهُ فَلْيَسْتَعِدَّ غَداً لِلْخُصُومَةِ»؛ پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) وقتی ماده شتری را دید که زانویش را بسته اند و بارش همچنان بر پشت اوست فرمود: صاحبش کجاست؟ به او بگویید خودش را برای بازخواست [در قیامت‏] آماده کند. (1)

در روایت دیگری از امیرالمومنین(علیه السلام) در شب شهادت ایشان خطاب به دخترشان آمده است که حضرت با اشاره به غازهای در خانه فرمود: «يَا بُنَيَّةِ بِحَقِّي عَلَيْكِ إِلَّا مَا أَطْلَقْتِيهِ فَقَدْ حَبَسْتِ مَا لَيْسَ لَهُ لِسَانٌ وَ لَا يَقْدِرُ عَلَى الْكَلَامِ إِذَا جَاعَ أَوْ عَطِشَ فَأَطْعِمِيهِ وَ اسْقِيهِ وَ إِلَّا خَلِّي سَبِيلَهُ يَأْكُلْ مِنْ حَشَائِشِ الْأَرْض‏»(2)
دخترم! به حقّی که مرا بر توست سوگند، این حیوانات را در بند نگه ندار. تو چیزی را نگه داشته‏ای که زبان ندارد و نمی‏تواند بگوید گرسنه است یا تشنه. یا آنها را آب و غذا بده، یا آزادشان کن که از علفهای زمین بخورند.

امام صادق(علیه السلام) در حدیثی شش حق برای حیوان بر عهده صاحبش بیان میکنند:
«لِلدَّابَّةِ عَلَى صَاحِبِهَا سِتَّةُ حُقُوقٍ لَا يُحَمِّلُهَا فَوْقَ طَاقَتِهَا وَ لَا يَتَّخِذُ ظَهْرَهَا مَجَالِسَ يَتَحَدَّثُ عَلَيْهَا وَ يَبْدَأُ بِعَلْفِهَا إِذَا نَزَلَ وَ لَا يَسِمُهَا وَ لَا يَضْرِبُهَا فِي وَجْهِهَا فَإِنَّهَا تُسَبِّحُ وَ يَعْرِضُ عَلَيْهَا الْمَاءَ إِذَا مَرَّ بِهِ.(3)
برای حیوان بر صاحبش شش حق است، بیش از توانش از او کار نکشد؛ پشت حیوان را به عنوان نشیمنگاه برای حرف زدن انتخاب نکند(اگر میخواهد با کسی حرف بزند از حیوان پیاده شود)؛ او را گرسنه نگه ندارد؛ داغ نکند؛ به صورت او نزند؛ و هر کجا آبی بود آن را به حیوان عرضه کرده و حیوان را تشنه نگه ندارد.

در روایات دیگری از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل شده است که:
«نهى عن قتل كل ذي روح إلا أن يؤذي»؛ از کشتن هر موجود زنده ای نهی فرمود مگر آنکه آزار دهنده باشد.(4)
«نهى أن يقتل شيء من الدواب صبرا»؛ پیامبر(ص) از زجر کش کردن موجودات زنده نهی میفرمود.(5)
و نیز فرمود:
«لعن الله من مثل بالحيوان»؛ خدا لعنت کند کسی را که حیوانی را مُثله کند.(6)

روایت در این باب زیاد است و حتی جزئیات این تأکید در روایات بسیار جالب و خواندنی است که مجال خود را می طلبد، از تغییر مسیر سپاه به خاطر وجود سگی ماده که به توله هایش شیر میداد، تا سفارش به کوتاه کردن ناخن ها قبل از دوشیدن حیوانات، ذبح نکردن آنها در برابر یکدیگر، جدانکردن بچه ها از مادر، گذاشتن بخشی از شیر برای بچه حیوان و ندوشیدن همه ی آن، نکشتن حیوانی که به دست انسان بزرگ شده، و...

نکته دوم:
نکته ای که وجه تمایز اسلام در حقوق حیوانات با سایر مکاتب است، این است که در غرب و جهان مدرن این تأکید بر حقوق حیوانات بیشتر به دلیل آرامش وجدان خود انسان ها است، یا به خاطر نقش آنها در محیط زیست! یا در نگاه ادیانی شرقی مثل جینیسم به خاطر رهایی انسان از چرخه تناسخ است که آزار حیوانات و موجودات دیگر مانع این رهایی است، اما نگاه اسلام به حقوق حیوانات یک نگاه عمیق تر و بالاتر است، این حقوق به خاطر خالق است؛ حیوانات اگرچه مسخّر و در اختیار انسان هستند اما مالک اصلی ایشان خداوند است، و او فقط حیوانات را مسخّر انسان گردانیده ولی اجازه سوء رفتار با آنها را نداده است و مجرمین را بازخواست خواهد کرد.

نکته سوم:
اسلام نسبت به تعرض حقوق حیوانات بی تفاوت نیست، همانطور که در روایتی آمده است:
«عَلِيٍّ ع‏ أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى رِفَاعَةُ بْنُ شَدَّادٍ وَ كَانَ قَاضِياً لِعَلِيٍّ ع بِالْأَهْوَازِ أَنْ يَأْمُرَ الْقَصَّابِينَ أَنْ يُحْسِنُوا الذَّبْحَ فَمَنْ صَمَّمَ‏ فَلْيُعَاقِبْه‏(7)
امام علی(ع) به رفاعة بن شداد که قاضی آن حضرت در اهواز بود نوشت: به قصاب ها امر کن که حیوانات را نیکو ذبح کنند، و هر کسی نافرمانی کرد باید او را عقوبت کرد.
اما جرائم دوگونه حکم دارد، یکی حدود است مانند قصاص و دیه که میزان آن ثابت است، و یکی تعزیرات که وابسته به شرایط تغییر می کند

از آنجا که آزار حیوانات و شکنجه و کشتن آنها مسئله ای است که متناسب با شرایط محیط زیست، نوع گونه های جانوری یا گیاهی، و سایر شاخصه ها تفاوت دارد مجازات آن از جمله تعزیرات محسوب میشود که با توجه به صلاحدید حاکم شرع کاهش پیدا کرده یا افزایش می یابد.
یعنی ممکن است دو شخص یک حیوان را بکشند اما مجازات یکی سنگین تر باشد، با توجه به محیطی که در آن شکار انجام شده، شخصی که شکار کرده آیا سابقه دار است یا خیر؛ آیا حیوان به او حمله کرده بود یا خیر و سایر شرایطی که در صدور حکم لحاظ خواهند شد.

مثلا امروزه در قوانین مجازات اسلامی چنین آمده است:
ماده 679 ـ هرکس به عمد و بدون ضرورت حیوان حلال گوشت ‌متعلق به دیگری یا حیواناتی که شکار آنها توسط دولت ممنوع ‌اعلام شده است را بکشد یا مسموم یا تلف یا ناقص کند به حبس ازنود و یک روز تا شش ماه یا جزای نقدی از یک میلیون و پانصد هزار ریال تا سه میلیون ریال محکوم خواهد شد.
ماده 680 ـ هرکس برخلاف مقررات و بدون مجوز قانونی اقدام به‌شکار یا صید حیوانات و جانوران وحشی حفاظت شده نماید به‌ حبس از سه ماه تا سه سال و یا جزای نقدی از یک و نیم میلیون ‌ریال تا هجده میلیون ریال محکوم خواهد شد.
البته این مجازات در مورد یوزپلنگ، پلنگ و گوزن زرد به خاطر در معرض انقراض بودن این جانوران سنگین تر است.

پی نوشت ها:
1. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، دار إحياء التراث العربي‏، چاپ دوم، 1403ق، بیروت، ج61، ص203.
2. بحار الأنوار، ج 42، ص 278.
3. کلینی، محمد، الكافي، دار الكتب الإسلامية، چاپ چهارم، 1407ق، تهران، ج6، ص537.
4. متقی هندی، کنزالعمال، تحقیق بکری حیانی، نشر موسسه الرساله، بیروت، چاپ پنجم، 1401ق، ج15، 39.
5. همان، ج15، ص39.
6. همان، ج9، ص66.
7. ابن حيون، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، موسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ دوم، 1385ق، ج2، ص176
http://www.askdin.com/showthread.php?t=62522&p=982560&viewfull=1#post982560